"Γιατί το Βυζάντιο", Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ

"Γιατί το Βυζάντιο", Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ

Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ είναι η πρώτη γυναίκα πρόεδρος του τμήματος Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (1967). Το 1976 γίνεται πρύτανης του Πανεπιστημίου της Σορβόννης και καταγράφεται ως η πρώτη γυναίκα πρύτανης στη μέχρι τότε ιστορία των 700 χρόνων του Πανεπιστημίου. Στη συνέχεια ανακηρύσσεται πρύτανης του Πανεπιστημίου της Ευρώπης. Επίσης διετέλεσε Πρόεδρος του Πανεπιστημίου Παρισίων, Πρύτανης των Πανεπιστημίων Παρισίων και Πρόεδρος του Κέντρου Georges Pompidou-Beaubourg. Θεωρείται μια απ' τις πλέον εξέχουσες πανεπιστημιακές προσωπικότητες, ιδιαίτερα στη Βυζαντινολογία, με πολύ μεγάλο αριθμό σχετικών διαλέξεων και ομιλιών ανά τον κόσμο. Η εργογραφία της είναι ιδιαιτέρως σημαντική και παραμένει σημείο αναφοράς των μελετητών.

Απόσπασμα από το βιβλίο

Α. Ίδρυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

«Αρχή παιδεύσεως και σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. Το όνομα Βυζάντιο θέτει το πρώτο πρόβλημα. Και αυτό γιατί ουδέποτε χρησιμοποιήθηκε την εποχή εκείνη από αυτούς που ορίζει σήμερα. Οι όροι «Βυζάντιο» και «Βυζαντινός», που περιγράφουν την περίοδο της μεσαιωνικής ιστο-ρίας των χωρών που αποτέλεσαν την αυτοκρατορία, την οποία σήμερα ονομάζουμε καταχρηστικά Βυζαντινή, εφευρέθηκαν από τους πρώτους μελετητές της εποχής και της περιοχής αυτής. Καθολικοί ιερωμένοι, οι οποίοι αρνήθηκαν, για λόγους ιδεολογικούς, να ονομάσουν την αυτοκρατορία των σχισματικών, πάντα κατ’ αυτούς, ορθοδόξων χριστιανών, με το επίσημο όνομά της, που ήταν το Ρώμη και ρωμαϊκή πολιτεία. Το ευγενές αυτό όνομα παρέπεμπε, έλεγαν, στην καθολική Ρώμη και όχι στην Κωνσταντινούπολη. Η ονομασία Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, που θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηρίσει τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, αποκλείστηκε και αυτή, γιατί ανήκε, πάντα κατά τους Bollandistes, στην αυτοκρατορία που ίδρυσαν με αυτό το όνομα οι σταυροφόροι όταν κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1204, αυτοκρατορία που διήρκεσε ως το 1261, όταν δηλαδή ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη κάνοντας τότε ακριβώς και έμβλημα της αυτοκρατορίας του τον δικέφαλο αετό –πριν ήταν ο ρωμαϊκός μονοκέφαλος αετός–, με το σκεπτικό ότι έπρεπε να κοιτά Ανατολή και Δύση, να αγκαλιάζει δηλαδή το βλέμμα του την ακεραιότητα των κτήσεων και των κατακτητικών επιδιώξεων της αναστημένης στην Κωνσταντινούπολη αυτοκρατορίας. Ρώμη, λοιπόν, ονομαζόταν η αυτοκρατορία του Βυζαντίου –οι «έξω Ρώμης» είναι οι εκτός αυτοκρατορίας για τους Βυζαντινούς–, Ρωμανία, και όχι Ρουμανία, τα εδάφη που την απαρτίζουν, και βέβαια Ρωμαϊκή πολιτεία, Ρωμαϊκό κράτος και Ρωμαίοι οι πολίτες του. «Πιστός εν Χριστώ τω Θεώ βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων» ο κάθε αυτοκράτορας· αυτός είναι ο επίσημος τίτλος του βυζαντινού αυτοκράτορα ως το τέλος της αυτοκρατορίας, ως το 1453, τίτλος που αντικατέστησε το Imperator μετά την επικράτηση της ελληνικής γλώσσας. Και το μεν βασιλεύς δήλωνε την οικειοποίηση από τη βυζαντινή καγκελαρία, μετά την κατάλυση από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο (610-641) της Περσικής αυτοκρατορίας, του τίτλου Βασιλεύς βασιλέων του Πέρση μονάρχη, ενώ ο χαρακτηρισμός «Ρωμαίων», ονομασία που για τους Βυζαντινούς ήταν αυτονόητη, προστέθηκε στον αυτοκρατορικό τίτλο, μετά τη διαμάχη με την Αγία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία των Οθωνιδών, που ιδρύθηκε μετά τον Καρλομάγνο, δηλαδή τον Κάρολο τον Μέγα των Δυτικών, αυτού που στέφθηκε αυτοκράτωρ από τον πάπα Λέοντα Γ’ στη Ρώμη το 800. Το όνομα Ρωμαίος στον τίτλο του βυζαντινού αυτοκράτορα υπογράμμισε το ότι μοναδικός κληρονόμος και συνεχιστής της παγκόσμιας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν μόνο το Βυζάντιο. Η χρήση του όρου «Ρωμαϊκός» ή «Ρώμη» από οποιονδήποτε άλλον ήταν λοιπόν για τους Βυζαντινούς σφετεριστική και καταχρηστική.

Είναι ίσως χρήσιμο να αναφέρω εδώ ότι το νόθο έγγραφο, το γνωστό ως Κωνσταντίνειος Δωρεά, σύμφωνα με το οποίο ο Μέγας Κωνσταντίνος φεύγοντας για την Κωνσταντινούπολη δώρισε την Παλαιά Ρώμη στον τότε πάπα Σίλβεστρο, κατασκευάστηκε από τις παπικές αρχές (τέλος 8ου αιώνα-αρχές 9ου αιώνα) για να καταπολεμήσουν τις απαιτήσεις της πολιτικής εξουσίας της Δύσης σχετικά με την ονομασία των επισκόπων. Το έγγραφο δεν καταγγέλθηκε ως νόθο από την Κωνσταντινούπολη, γιατί, άθελά του, άφηνε να εννοηθεί ότι οι κληρονόμοι των Ρωμαίων αυτοκρατόρων εδρεύουν έκτοτε στην Κωνσταντινούπολη, πράγμα που αφαιρούσε κάθε δικαίωμα αυτοκρατορικής απαίτησης από τους ηγεμόνες της Δύσης.

Επεκτάθηκα στο πρόβλημα του ονόματος, όχι μόνο για να εξηγήσω γιατί οι Διαμαρτυρόμενοι-Προτεστάντες βυζαντινολόγοι, μέχρι χθες ακόμη, ονόμαζαν το Βυζάντιο Ανατολική Ρωμαϊκή ή Ύστερη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αλλά και για να σημειώσω αυτό που με κάποια υπερβολή έγραψε ο J. Bury: «Το Βυζάντιο δεν υπήρξε ποτέ, η Ρώμη έπεσε το 1453». Έπρεπε να αποδεχθούν και οι Έλληνες το όνομα Βυζάντιο, αντί της Ρωμιοσύνης και του Ρωμιός, ιδρύοντας και σχετική έδρα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών [σε αυτό ακολούθησαν το παράδειγμα για ίδρυση έδρας με το όνομα Βυζαντινή, που πρώτη έδωσε η Σορβόννη], για να γίνει παγκοσμίως δεκτό το αδόκιμο όνομα Βυζάντιο για τη μεσαιωνική ελληνική αυτοκρατορία, όνομα που οι Bollandistes, όπως σημειώσαμε, πρώτοι πρότειναν, γνωρίζοντας ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος ίδρυσε την Πόλη στην οποία έδωσε το όνομά του ακολουθώντας μια μακεδονική, αλεξανδρινή παράδοση, στα ερείπια της μεγαρικής αποικίας του Βυζαντίου. Αυτό εξηγεί άλλωστε γιατί μερικοί αρχαΐζοντες βυζαντινοί λόγιοι, π.χ. ο Μιχαήλ Ψελλός ή ο Μιχαήλ Χωνιάτης, ο κακώς λεγόμενος Ακομινάτος, χρησιμοποιούν τους όρους Βυζάντιο και Βυζαντινός ή Βυζάντιος για να δηλώσουν την Κωνσταντινούπολη και τους κατοίκους της, αλλά ποτέ για τους κατοίκους της αυτοκρατορίας στο σύνολό τους.

Η επισταμένη εξέταση του ονόματος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας επιτρέπει τώρα να δώσουμε συνοπτικά τον ορισμό του Βυζαντίου: Βυζάντιο είναι, και ονομάζεται έτσι σήμερα, η πολιτεία, η αυτοκρατορία που κληρονόμησε και συνέχισε το πολίτευμα, το κράτος της αρχαίας αυτοκρατορικής Ρώμης, κυρίως στο ανατολικό τμήμα της παλιάς ρωμαϊκής επικράτειας, με αναφορά την πρωτεύουσα πόλη Κωνσταντινούπολη, που γρήγορα ονομάστηκε Νέα Ρώμη και κάποτε Δευτέρα ή Ετέρα. Ωστόσο, η αδιαφιλονίκητη αυτή σχέση του Βυζαντίου με τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία δεν είναι το μόνο ειδοποιό χαρακτηριστικό της νέας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η πρεσβυτέρα Ρώμη παρέδωσε τα σκήπτρα στη νεωτέρα, για λόγους που σημάδεψαν την παγκόσμια ιστορία της εποχής, μιας εποχής κατά την οποία η Μεσόγειος διεκδικούσε το μονοπώλιο, θα λέγαμε, της ιστορίας.